در این مقاله با مطالعه 24 سفرنامه که توسط سفرنامه‌نویسان داخلی و خارجی نوشته شده، با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، مطالعه بازنمایی عناصر و نمادهای هویتبخش استان تهران انجام شده است. مقولات عناصر و نمادهای هویتبخش شامل بناهای محوری، شهرسازی و سیاست‌های مربوطه، نمادهای فرهنگی، رسانه‌های شهری و مبلمان شهری است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که بازنمایی استان تهران در سفرنامهها، با دوئیتهای شرق در برابر غرب، مناطق بالای جامعه در برابر مناطق پایین و یا شهر تهران در برابر شهرهای دیگر استان، کشور یا حتی جهان صورت گرفته است.
منبع: مجله پژوهشی مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 1، شماره 4 – شماره پیاپی 4
اسفند 1391، صفحه 75-100
کلیدواژه‌ها
چکیده [English]
This study explores identity elements of Tehran province in travel writings with concentration on symbols in urban planning and architecture. On one hand, symbolic representation of a city plays a crucial role in identity making and on the other hand special provinces and cities like Tehran are important in echoing contemporary Iranian national identity and are highly closed to today’s Iran. In this perspective, representation of Iran in travel writings somehow reflects hopes and disappointments of urban identity. Our perspective in this article is to concentrate on elements of urban identity as is described in the travel writings. Therefore, based on analyzing 24 travel writings by either domestic or international travel writers with a content analysis method, we studied representation of elements and symbols of identity making in Tehran province. The categories of elements as well as symbols of identity include basic buildings, urban planning and related policies, cultural symbols, urban media and urban furniture. Findings show that representation of Tehran in travel writings has been shaped by dualities of the East against the West, uptown against downtown, or Tehran against other cities of the province or other cities of the country or even against the world.
کلیدواژه‌ها [English]
- Identity
- Cultural Identity of the City
- Urban Memory
- Cultural Urban Memory
- travel writing
مقدمه: توجه به موضوع ارتباط میان مکان و هویت به دلیل تغییرات کلان در شهرها از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. در ارتباط با شهر به مثابه یک مکان، مطالعه عناصر هویتبخش شهری در بستر متن فرهنگی، ضرورت تبیین مفهوم‌شناسانه هویت، هویت مکانی، هویت شهری و هویت فرهنگی شهر و بازشناخت روابط میان آنها را مطرح می‌کند. به دلیل اهمیت رسانه‌ها در به تصویر کشیدن سیمای شهری و شکل‌دهی و یا جهت‌دهی به نگرش و تصور شهروندان از محل زندگی خود، در این مقاله بر سفرنامهها به عنوان یکی از رسانه‌های دست اول تأکید شده و استان تهران نیز به دلیل مرکزیت آن از دوره قاجار که همزمان با گسترش سفرنامه‌نویسی در این مقطع زمانی بوده، انتخاب شده است.
سفرنامه‌نویسی در پهنه زبان فارسی سابقه‌ای طولانی دارد و به شکل نظم یا نثر به رشته تحریر درآمده است. از قدیمی‌ترین سفرنامهها می‌توان به سفرنامه ناصرخسرو اشاره کرد که حاصل دیده‌ها و شنیده‌های وی از چندین سال سفر به نقاط مختلف است. همچنین اولین سفرنامه‌ای که توسط سفرنامه‌نویسان خارجی در مورد ایران نوشته‌شده، سفرنامه کلاویخوی اسپانیایی است که در سال 806 ه.ق به دنبال مأموریت وی در ایران نوشته شده و در آن شهرها و اوضاع جغرافیایی و اقتصادی ایران تشریح شده است (پناهی، 1388: 61). اما سفرنامه‌نویسی به‌طور جدی در دوران صفویه با گسترش روابط ایران و کشورهای اروپایی مورد توجه قرار گرفت و در دوران قاجار به اوج خود رسید. از نخستین سفرنامه‌هایی که توسط سفرنامه‌نویسان خارجی در مورد ایران نوشته شده، می‌توان به سفر به ایران و هند شرقی نوشته ژان شاردن اشاره کرد. سفرنامه‌نویسان ایرانی نیز با رویکردهای مختلف به نگارش مشاهدات خود در قالب سفرنامه پرداخته‌اند. سفرنامه‌هایی چون مسیر طالبی نوشته میرزاابوطالب‌اصفهانی به فرنگ و حیرت‌نامه یا سفرنامه ابوالحسن‌خان ایلچی به لندن از اولین سفرنامه‌هایی به شمار می‌آید که حاصل مسافرت سفرنامه‌نویسان ایرانی به «فرنگ» است و در برخی از سفرنامهها نیز مسافرت در درون کشور ایران، موضوع سفرنامه بوده که از آن جمله می‌توان به یزد، شهر بادگیرها نوشته جلال‌آل‌احمد اشاره کرد که با استفاده از قالب ادبی نوشته شده است. انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه از دیگر رویکردهایی است که سفرنامه‌نویسانی چون زین‌العابدین مراغه‌ای در کتاب سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ بدان توجه داشته‌اند (محرمی، 1389).
سیاحان و سفرنامه‌نویسان مدعی تدوین تاریخ ایران نبوده‌اند، بلکه هدف بیشتر آنها آشنایی مردم مغرب زمین با فرهنگ و تمدن مردم ایران بوده است. سفرنامهها به این جهت که از نظر محتوایی به موضوعاتی «صرفاً سیاسی» نمی‌پردازند، اهمیت و ارزش زیادی دارند. سفرنامه‌نویسان، اغلب به جهت موقعیت اجتماعی و سیاسی و مشاغلی که داشتند، به موضوعات مورد توجه خود اهمیت بیشتری می‌دادهاند، بنابراین اغلب آگاهی‌های زیادی درباره اوضاع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری ضبط و ثبت می‌کرده‌اند.
از جمله مطالعات صورت گرفته در حوزه بازنمایی هویت تهران در سفرنامهها می‌توان به مقالاتی چون «حضرت عبدالعظیم (ع) و شهرری در سفرنامهها» (صادقی، 1382) و «وضعیت شهر تهران در عصر ناصری از دید سفرنامه‌نویسان خارجی» (دهقان‌نیری و عبداللهی، 1390) اشاره کرد. همچنین از پایان‌نامه‌های نوشته شده درباره این موضوع می‌توان از پایان‌نامه «اوضاع اجتماعی تهران عهد ناصری از نگاه سیاحان اروپایی» (گلزاده عسگری، 1384) نام برد.
در این مقاله پس از تبیین مفهومی هویت، هویت شهری و هویت تاریخی شهر با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، بازنمایی عناصر هویتبخش استان تهران در سفرنامهها مطالعه می‌شود.
