نتیجه‌گیری

سفرنامه ناصرخسرو، در نبودِ تواریخ محلی و منابع جغرافیایی دیگری که توصیف و وضعیت سیاسی ـ اجتماعی حرمین شریفین را در سده پنجم هجری ارائه دهد، مهم‌ترین منبع موجود در بررسی و مطالعه تاریخ حج و حرمین و وضعیت اماکن مقدس مکه در این سده به شمار می‌آید. آگاهی‌هایی که این سفرنامه در زمینه وضعیت و آداب حجگزاری و نیز مشکلات و سختی‌های سفرهای حج در زمان ناصرخسرو ارائه می‌دهد، گاه همچون شرح مفصل وی از مراسم گشودن درِ کعبه، کاملاً منحصر به فرد است و در هیچ منبع دیگری به چشم نمی‌خورد.

از دیگر وجوه اهمیت و ارزش تاریخی سفرنامه ناصرخسرو، توصیف مفصل وی از مکه و مسجدالحرام، و نیز توصیف مشاعر مقدسه مکه و برخی دیگر از شهرها و مناطق حجاز است. این توصیف‌ها گاه حاوی جزئیاتی است که در کمتر منبع دیگری به چشم می‌خورد و آن را به منبع ارزشمند و دست اولی برای شناخت وضعیت و بررسی تحولات اماکن مقدس مکه و حرمین شریفین در سده‌های نخست هجری (برای مثال اشاره به ساخت چهارطاقی بزرگ بالای جبل‌الرحمه در عرفات به دست امیر عدن)، تبدیل کرده است.

منابع:

از جمله: افشار، ایرج، «قیمت اجناس در سفرنامه ناصرخسرو»، یغما، ش326، آبان 1354، صص471ـ466؛ همین مقاله در: یادنامه ناصرخسرو، صص70ـ59 ؛ اقتداری، احمد، «نظری به سفرهای ناصرخسرو در جنوب ایران و سواحل خلیج فارس»، یادنامه ناصرخسرو، ص71 ـ 79؛ تجلی اردکانی، اطهر و قبادی حبیب‌آباد، عشرت، «بازتاب اوضاع اقتصادی و رفاه اجتماعی قرن پنجم در سفرنامه ناصرخسرو»، مطالعات ایرانی، ش30، پاییز و زمستان 1395، صص62ـ41؛ حسینی‌زاده مهرجردی، سعیده و ذبیح‌نیا عمران، آسیه، «بررسی معماری استحکامات در سفرنامه ناصرخسرو»، پژوهش‌های ادبی و بلاغی، ش4، پاییز 1392، صص125ـ112؛ دبیرسیاقی، محمد، «نکته‌ای چند درباره سفرنامه و مسیر ناصرخسرو»، یادنامه ناصرخسرو، صص193ـ180؛ زکی، محمدعلی، «بررسی جامعه‌شناختی سفرنامه ناصرخسرو»، کیهان فرهنگی، ش135، شهریور 1376، صص69 ـ67 ؛  مدبری، محمود، «بهرام گور و رباط زبیده در سفرنامه ناصرخسرو»، چیستا، آبان 1368، ش62، صص218 ـ 215؛ نیکجو، مهوش، «چهره تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در آئینه سفرنامه ناصرخسرو»، یادنامه ناصرخسرو، صص618 ـ591