سفرهای علمی دانشوران به حله و از حله، در قرن نهم هجری

یوسف الشمری

چکیده: نگاه منحصر به فرد دین اسلام به مسئله علم و تشویق و ترغیب کتاب و سنت به فراگیری دانش فارغ از هرگونه محدودیت زمانی و مکانی و تعلیمی، در طول زمان موجی از مهاجرت‌های علمی را در بین مسلمین باعث گردید.

رسم این هجرت‌های دانش طلبانه بعدها در میان مسلمانان باقی ماند و بار سفر بستن برای درک محضر عالمان و شنیدن و آموختن از آنان، دامنة گسترده‌تری یافت و آرام‌آرام زمینه‌ساز ظهور مراکز علمی جدید و مهم در بلاد اسلامی شد. از جملة این مراکز شهر تاریخی حله بود؛ مهد پرورش بسیاری از عالمان و فقیهان،  و محل آمد و شد محصلان و مدرسان علوم دینی. آشنایی با شخصیت‌های زبدة فکری که شهر و دیار خود را به قصد تعلیم و تعلم در حله رها کردند و نیز فرزانگانی از حله که به شهرهای دیگر عراق و دیگر سرزمین‌های اسلامی بار سفر بستند و تحرکات و جنبش‌های علمی را رونق بخشیدند، راهی است برای شناخت موقعیت درخشان شهر حله و نقش آن در تحولات فکری و فرهنگی جامعه اسلامی در برهه‌ای خاص، یعنی در قرن نهم هجری.
کلید واژه‌ها: هجرت علمی، عراق، حوزه، علما، حله، فقها، شهرهای اسلامی.

بسیاری از بزرگان علم حدیث، معتقدند که «حدیث» عبارت است از: شنیدن بی‌واسطه از استاد و شیخ، و این سماع مستقیم نسبت به قرائت ارزش بالاتری دارد (ابن جماعه، 1353ق، ص87). تمایل شدید علما به حفظ سلسله سند روایات، شنیدن حدیث از بچه‌ها را ـ که به سن تشخیص رسیده باشند ـ نیز مجاز می‌کرده است (ابن الصلاح، 1416ق، ص97). امامیه بر این اصرار دارند که حدیث شنیده شده از امام معصوم7 چون از اعتماد و اطمینان ارتباط مستقیم با معصوم برخوردار است، جای هیچ شکی در آن باقی نمی‌ماند.
سفرهای علمی در نگاه امامیه نشئت گرفته از دو عامل اساسی است: «عامل دینی و عامل علمی». بُعد دینی در دوران حیات امامان  معصوم: و در دیدار و ملاقات با آنان شکل می‌یافته و تا پایان دوره غیبت صغری در سال 329قمری ادامه داشته است؛ زیرا نقل حدیث از ائمه:، به نظر امامیه، همچون روایت کردن از پیامبر9 است؛ چون معصوم7 مبلغ پیام رسول خدا9 است و رسول خدا9 نیز پیام خداوند متعال را به انسان‌ها می‌رساند و تبلیغ می‌کند (فیاض، 1967م، ص105). دلیل مطلب، سخن
امام صادق7 به یکی از اصحابش است که فرمود:
اگر ما به رأی و خواست خود سخن بگوییم، از هلاک‌شدگان خواهیم بود. ولی ما چیزهایی را به شما می‌گوییم که از رسول خدا9 آموخته و اندوخته‌ایم؛ همچنان‌که مردمان طلا و نقره‌شان را اندوخته می‌کنند. (مفید، بی‌تا، ص280؛ مجلسی، بی‌تا، ج2، ص172)
در زمان ائمه: بسیاری از طالبان علم، سعی‌شان بر این بود که هر سال خدمت امامان معصوم: برسند و از زبان ایشان حدیث و روایت بشنوند (علامه حلّی، 1423ق، ص317). در این میان موسم حج بهترین مناسبت در تأمین این منظور به شمار می‌آمد و گروه‌های متعدد از مشتاقان معارف ناب اسلامی، خدمت ائمه: ـ که بیشتر عمرشان در مدینه منوره (مرکز تعلیم و تعلم حدیث) می‌گذشت ـ می‌رسیدند و از آنها کسب فیض می‌کردند و چه بسا جنبه علمی و دینی در یک مسیر قرار می‌گرفت.
امام صادق7 به هوادارانش توصیه می‌فرمود: «از مکه آغاز کنید و به ما ختم کنید» یا «حج، با دیدار و رفتن به خدمت امام کامل می‌گردد». (کلینی، 1365ق، ج4، ص549؛ شیخ صدوق، 1386ق، ج2، ص459)

پس از این مرحله، سفرهای علمی در مراحل بعدی ادامه یافت و طالبان علم،
در شهرهای مختلف در پی رجال و عالمان موثق به گردش در آمدند و در محضر اصحاب مورد وثوق ائمه: حاضر شدند؛ چنان‌که از آنها حدیث شنودند و علوم به میراث برده از معصومان: را از ایشان اخذ کردند. این راویان و محدثان ثقه، در احداث مراکز فکری جدید در دنیای اسلام سهم بسزایی داشتند که شهر حلّه یکی از این مراکز است. حلّه شهری است که پس از عصر ائمه: تأسیس شد و فقیهان پرورش‌یافته در آن، قبله مقصود دانش‌جویان و اندیشه‌وران قرار گرفتند. (آل یاسین، 1971م، ص27 و 28؛ سودانی، 1999م، ص8)
افزون بر آنچه گذشت، آنچه طالبان علم را به هدف جنبه علمی سفرهای تحصیلی به تکاپو وامی‌داشت، این مسئله بود که از دیدگاه آنان علم و تعلیمی که به طور مستقیم و از زبان استاد اخذ شود، بسیار قابل اعتمادتر از دانشی است که از لابه‌لای کتاب‌ها و متن نوشته‌ها فرا چنگ آید. از سوی دیگر، در روایات نبوی به مواردی برمی‌خوریم که طلب علم و سفر برای دانش‌اندوزی، ولو در سرزمین‌های بسیار دور از مرکز دولت اسلامی، مطلوب دانسته شده و به آن تأکید شده است؛ چنان‌که فرمود: «دانش را هرچند که در چین باشد، بجویید و بیاموزید». (طبرسی، 1385ق، ص239؛ ابن حیون، 1383ق، ج1، ص80)
با توجه به تأکیدات مکرر در باب اهمیت سفرهای علمی در آموزه‌های دینی، یک حرکت گسترده علمی در بسیاری از شهرهای اسلامی به وجود آمد؛ شهرهایی چون کوفه، بصره، مدینه، بلاد شام و مانند آن. (خطیب بغدادی، 1395ق، ص88)
سعید بن مسیب (تربیت‌شده دامان امیر مؤمنان7 و از حواریون امام حسین بن علی8) گوید: «برای به دست آوردن یک حدیث، شب‌ها و روزها راه می‌پیمودم». (همان، 1395ق، ص127) خطیب بغدادی گوید:
یکی از دانش‌جویان حدیث، در یک سفر علمی، تمام شهرهای اسلامی به غیر از اندلس را گردید و دیگری، با پای پیاده، سرزمین‌های متعددی چون بغداد و مکه را درحالی‌که کتاب‌هایش را بر دوش داشت، پشت سر نهاد تا دانشی بیاموزد. (همان، 1395ق، ص209)

ناگفته نماند که سفرهای علمی، مخصوص شیعه نبود؛ بلکه مسلمانان، از نحله‌ها و گروه‌های عقیدتی مختلف، به این کار اقدام می‌کردند و بر آن مداومت داشتند. علت هم این بود که نزد علمای اسلام، یکی از مرجحات مربوط به راویان، شنیدن از شیخ و استاد است و از این جهت، راوی به سماع را بر راوی به اجازه ترجیح می‌دهند. (فیاض، 1967م، ص107 و 110)
شهر حلّه از جمله شهرهایی است که شمار بسیاری از عالمان دینی در آن پالیده و به چهره‌های درخشان تاریخ اندیشه اسلامی تبدیل شده‌اند. همواره دانشورانی از شهرهای مختلف عراق و دیگر سرزمین‌های اسلامی به این شهر روی آورده و در طلب علم و شاگردی در محضر بزرگان، حلّه را مقصد و مأمن خویش ساخته‌اند. عده‌ای پس از اندوختن توشه‌های علمی به شهر خود بازگشته‌اند، عده‌ای بارها به این شهر رفت و آمد کرده و گروهی در آنجا ماندگار شدند و تا پایان عمر در آن به سر بردند. دیگرانی نیز بارها سفرهای متعدد علمی به آن شهر داشته، در آنجا حلقه‌های درس و تدریس تشکیل داده و شاگردان بسیاری را پرورده و روایات و احادیث ائمه: را بر آنان خوانده و به تألیف کتاب پرداخته‌اند؛ چنان‌که بعضی از آنها به حلّه منسوب شده‌اند و به آنها «حلّی» گفته می‌شود؛ مثل حسن بن راشد حلّی، با اینکه اصالتاً بحرانی است و مانند احسائی حلّی و حلبی حلّی. همه این بزرگان را به جهت نقش بزرگی که در اعتلای حیات فکری شهر حلّه داشته‌اند، حقیقتاً می‌توان جزو عالمان و شخصیت‌های ممتاز حلّه به شمار آورد.

برای مطالعه بیشتر، لینک را کلیک بفرمایید.