گفته شده است: تاریخ راستین هر سرزمین را در سطر سطر صفحات جهانگردان واقع بین و یا در لابه لاى کلمات خاطرات و یادداشت هاى اشخاص و دولتمردان بى غرض بایست جست وجو کرد. البته باید در نظر داشت که این گونه نوشته ها, بخصوص سفرنامه ها از اطلاعات ناقص و داورى هاى ناروا خالى نیست و تنها پس از پژوهش و تطبیق منابع مختلف موجود با این آثار, مى توان اظهار نظر کرد. خلاصه آنکه باید آنها را از اسباب و مآخذ تحقیق به شمار آورد, نه از کتب مبتنى بر پژوهش.

اما یک نکته را نباید از نظر دور داشت و آن اینکه بدانیم حدیث دیگران در مورد اوضاع سیاسى ـ اجتماعى شهر و دیار ما چیست و آنها ما را چگونه مى بینند.

قدیم ترین سفرنامه به جامانده در مورد شهر رى از ابودلف است که در سال 341 نگارش یافته است. و البته قدیم ترین سفرنامه فرنگى نیز از آن کلاویخو است که در سال 1404م/ 806 ق از رى گذشته و در سفرنامه خود از آنجا سخن گفته است.

در این پژوهش بیش از دویست سفرنامه بررسى شد که از میان آنها تنها بیست و سه سفرنامه مطالب مفیدى درباره حضرت عبدالعظیم و شهر رى داشتند. و بقیه یا هیچ مطلبى نداشت یا مفید نبود و یا فرصت و امکان نقل از آنها دست نداد. البته بدیهى است که نگارنده به بسیارى از سفرنامه ها دسترسى نداشته و تتبع وى ناقص است.

این سفرنامه ها, بیش تر متعلق به فرنگیان است و معدودى هم از آنِ ایرانیان. فرنگیان در سفرنامه هاى خود بیش تر از آثار باستانى رى و عظمت و شکوه گذشته رى دادِ سخن داده اند. و البته گاهى هم نیم نگاهى به حضرت عبدالعظیم (ع) و چهره مذهبى رى انداخته اند.

ظاهراً تاکنون پژوهشى موازیِ این کار صورت نگرفته است, البته یک عنوان پایان نامه کارشناسى ارشد با عنوان (رى از دیدگاه سیاحان) تدوین شده که به نظر مى رسد کار شتابزده اى است. این پایان نامه در دفتر کتابخانه حضرت عبدالعظیم رؤیت شد.

این نوشتار در دو بخش عرضه مى شود: بخش اول, شامل سفرنامه هایى است که نگارنده دیده و دورنما و شمایى از مطالب آنها در اینجا آمده است. در بخش دوم تنها مشخصات کتابشناختى سفرنامه هاى دیگر آمده است. بعضى از سفرنامه هاى بخش دوم را نگارنده دیده اما فرصت و امکان استفاده از آنها را نیافته است. بعضى دیگر نیز از کتاب مأخذشناسى حضرت عبدالعظیم و شهر رى نقل شد.

شایان ذکر است که تفصیل این مقاله که شامل مطالب سفرنامه ها هم هست در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت عبدا العظیم (ع) چاپ مى شود. البته در اینجا نشانى مطالب مندرج در سفرنامه ها در پاورقى ها آمده است.

1. سفرنامه ابودلف1 341ق/952م

سفرنامه ابودلف قدیم ترین سفرنامه اى است که درباره شهر رى مطالبى دارد. او در سال 341ق از رى دیدار کرده است. ابودلف مسجد جامع شهر و دژ محکمى که (رافع بن هرثمه) آن را بنا نموده و آن وقت ویران شده بوده را وصف مى کند.

همچنین تعجب خود را از زندان بزرگ و هولناکى که اطراف آن را دریاچه بسیار عمیقى قرار گرفته, ابراز مى دارد.

ابو دلف هوش مردم رى را مى ستاید و از جریش بن احمد دانشمند ثروتمند رى که یک هزار قریه ملک داشته یاد مى کند. نیز از آب هاى گوارا اما آلوده رى و پارچه هاى معروف آنجا و قریه اى به نام قصران که شامل کوههاى بسیار بلند است و مردم آنجا از فرستادن خراج براى شاه خوددارى مى کنند یاد مى کند.

2. سفرنامه کلاویخو2 1404م/806 ق

کلاویخو شاید قدیم ترین سیاح فرنگى است که از رى دیدار کرده است. او رئیس تشریفات سلطنتى اسپانیا و سفیر هانرى سوم, پادشاه کاستیل در اسپانیا است به هنگامى که وى به سفارت نزد تیمور مى رفت, در روز سه شنبه هشتم ژوئیه 1404 میلادى ـ مطابق با روزهاى آخر سال 806 هجرى ـ رى را دیده است. او درباره تهران مى نویسد:

تهران در ناحیه اى واقع است که به نام رى معروف است. این ناحیه فوق العاده پهناور و حاصلخیز است و در قلمرو حکومت داماد تیمور است.

کلاویخو درهنگام عبور از رى, بناهاى شهرى عظیم را مى بیند که متروک مانده و ویران گشته است. اما بسیارى از برج هاى آن هنوز هم برپاست و خرابه هاى چند مسجد هم در آن دیده مى شود. سپس مى گوید:

این آثار همان شهر رى است که در گذشته بزرگ ترین شهر همه آن منطقه بود. اما اکنون دیگر این شهر به کلى خالى از سکنه است.

. سفرنامه شاردن3 1871به بعد
شاردن فرانسوى در زمان پادشاهى شاه عباس دوم و پسر و جانشینش شاه سلیمان سه بار به ایران سفر کرد و افزون بر دوازده سال در این کشور بسر برد.
او نیز مانند بعضى سیاحان دیگر, مبهوت عظمت رى باستان شده, آنجا را عظیم ترین شهرها, عروس جهان و باب الابواب زمین مى نامد و به تفصیل درباره تاریخ بنا و بانى این شهر و از شکوه و آبادانى و نیز خرابى این شهر در دوره هاى مختلف سخن مى گوید و در پایان مى نویسد:
شهر رى زادگاه دانشمندان بزرگى بوده, و طى قرون علماى بزرگى در دامان خود پرورده است که مایه افتخار و سرافرازى مشرق زمین بل جامعه بشرى است. و نیز آورده اند در دوران عظمت این شهر در مسجدهاى بزرگش پانصد چراغ فلزى از انواع مختلف تا بامداد روشن بوده, و در مساجد کوچک نیز صد شعله چراغ مى سوخته است.
4. سفرنامه اولیویه4 1796م
سفرنامه اولیویه یکى از متون مهم تاریخ ایران در مقطع حساس تغییر سلطنت آغا محمد خان قاجار به فتحعلى شاه است. اصل آن به زبان فرانسه و در شش جلد است. جلد سوم همین اثر مربوط به ایران است که محمد طاهر میرزا, پسر اسکندر میرزاى ولیعهد آن را به فارسى ترجمه کرده است.
اولیویه به دنبال خرابه هاى شهر (رى) یا (رایا) مى گردد وآنها را نمى یابد. او از محمد بن زکریا رازى نام مى برد که در قرن دهم میلادى در رى مى زیسته است.
نیز به گل و گیاه نیز علاقه مند است و چندین نوع از آنها را که در رى دیده مى چیند و باخود مى برد.
5. سفرنامه اصفهان و کاشان و قم و طهران5 1227 ق
میرزا صالح شیرازى به همراه سرگور اوزلى و هیأت همراه او در اوایل سال 1227ق از شیراز به اصفهان آمد و پس از آنجا به کاشان و قم و تهران رسید. او گزارش سفر و وضع شهرهاى مذکور را در رساله اى نوشت که بعدها سرگور اوزلى چکیده آن را در روزنامه سفر خود به انگلیسى مندرج ساخت. جناب ایرج افشار اصل این رساله را یافته و چاپ کرده است.

لینک کامل مقاله