جلال‌الدین کزّازی در ۲۸ دی ۱۳۲۷ در کرمانشاه و در خانواده‌ای اصالتاً اهل روستای کزاز در استان مرکزی به دنیا آمد[۴] که برای ساخت حوزهٔ علمیه به کرمانشاه مهاجرت کرده‌بودند. پدرش سید محمود نام داشت و جد پدری‌اش سید حسین کزازی رئیس ادارهٔ معارف کرمانشاه بود.[۱] جلال‌الدین کزازی از همان دوران کودکی به فرهنگ و ادبیات ایران علاقهٔ زیادی نشان می‌داد. این علاقه در دوران استادی و کهن‌سالی از ویژگی‌های سبک نوشتاری و تدریس وی بود.
دوره‌های دبستان و دبیرستان
دورهٔ دبستان را در مدرسه آلیانس کرمانشاه گذرانید و از سالیان دانش‌آموزی با زبان و ادب فرانسوی آشنایی یافت. سپس دورهٔ دبیرستان را در مدرسه رازی کرمانشاه به فرجام آورد و آنگاه برای ادامهٔ تحصیل در رشتهٔ زبان و ادب فارسی به تهران آمد.
دانشگاه
کزازی در دانشکدهٔ ادبیات فارسی و علوم انسانی دانشگاه تهران دوره‌های گوناگون آموزشی را سپری کرد. وی در سال ۱۳۵۱ خورشیدی مدرک کارشناسی در رشتهٔ زبان و ادب فارسی از دانشگاه تهران را به دست آورد و به سال ۱۳۷۱، پایان‌نامهٔ دکترای خود را با نام نمادشناسی در شاهنامه نوشت.
وی عضو هیئت علمی در دانشکدهٔ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی وابسته به دانشگاه علامه طباطبایی بود. او افزون‌بر زبان فرانسوی که از سالیان خردی با آن آشنایی یافته‌است، با زبان‌های اسپانیایی و آلمانی و انگلیسی نیز آشناست و تاکنون ده‌ها کتاب و نزدیک به سیصد مقاله نوشته‌است و در همایش‌ها و بزم‌های علمی و فرهنگی بسیاری در ایران و کشورهای دیگر سخنرانی کرده‌است
آموزگاری در اسپانیا
وی از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹ به آموزگاری ایران‌شناسی و زبان فارسی در اسپانیا سرگرم بوده‌است.
شاعری
او از سال‌های نوجوانی، نوشتن و سرودن را آغاز کرد و در همان سال‌ها با هفته‌نامه‌های کرمانشاه همکاری داشته و آثار خود را در آن‌ها به چاپ می‌رسانید. کزازی نخست «اِکرام» تخلص می‌کرد،[۱] اما پس از مدتی تخلص خود را به «زُروان» تغییر داد. نخستین مجموعه‌شعر کزازی «پیروزی خون بر شمشیر: برگی چند از ادبیات انقلابی اسلامی ایران» نام داشت که در سال ۱۳۵۹ منتشر شد. کزازی در مقدمهٔ این کتاب هدف خود را از سرودن شعر اینگونه توضیح می‌دهد:
بی‌گمان و گزافه لحظه‌های پر تب و تاب انقلاب را، ادبیات پیگیر و پویای انقلاب سزاوار و بایسته می‌آید. در تحقق این خواست به یاری خداوند سبحان مبادرت به نشر این نخستین دفتر از ادبیات انقلاب اسلامی ایران گردید تا فرخی نام امام طلیعه‌ای همایون و سرآغازی نویدگر زازی هم‌اکنون نیز شعر می‌سراید و گفتنی است، وی در سخن گفتن، به‌ندرت واژه‌های عربی را به‌کار می‌گیرد.
الف) سفرنامه ها
از دهلی نو تا آتن کهن، نشر گویا
روزهای کاتالونیا، نشر گویا
دیدار با اژدها، نشر گویا
یورکنامه نو، نشر گویا
آنک!…پاریس، نشر صدای معاصر
ب) دفاتر شعر
دستانِ مستان، نشر گویا
بر آستان آسمان، نشر گویا
در این خمِ چرخ، نشر برسم
از روزن راز، نشر کلک سیمین
چشم و چراغ بهار، نشر دیباچه
بیکران سبز، نشر مرکز
پ) ترجمه متون خارجی
تِلماک، نویسنده: فِنلون، نشر مرکز
ایلیاد، نویسنده: هومر، نشر مرکز
انه اید، نویسنده: ویرژیل، نشر مرکز
اُدیسه، نویسنده: هومر، نشر مرکز
آتالا و رِنه، نویسنده: شاتوبریان، نشر مرکز
رویدادهای شهر سنگی، نویسنده: اسماعیل کاداره، نشر مرکز
سه داستان: نویسنده: گوستاو فلوبر، نشر گویا
سیلوی، نویسنده: ژرار د نروال، نشر گویا
بهار خسرو: گشت و گذاری در تاریخ و فرهنگ ایران، نویسنده: پیترو چیتاتی، نشر گویا
جهان اشباح، نویسندگان: آلکس رودین و دانیل همر، نشر عطایی
کمدی الهی (خندستانِ خدایی): دوزخ – برزخ – بهشت، نویسنده: دانته آلیگیری، نشر معین
چامه ها، نویسنده: هوراس، نشر معین
زندگی در بهروزی و کوتاهی زندگی، نویسنده: سِنِکا، نشر معین
درباره طبیعت، نویسنده: کاروس، نشر معین
شهسوار ارابه، نویسنده: کترین دوتروی، نشر معین
افسانه های دگردیسی، نویسنده: اوید، نشر معین
جهان پس از مرگ، نویسنده: آرتور دویل، نشر دنیای کتاب
شخصیت شناسی بزرگان
- وخشور ایران: زندگی زرتشت در قالب داستان، نشر معین
- فرزند ایران: زندگی فردوسی در قالب داستان، نشر معین
- پدر ایران: زندگی کوروش در قالب داستان، نشر معین
- خاقانی شروانی: زندگی خاقانی در قالب داستان، نشر دفتر پژوهش های فرهنگی
ث) ویرایش و گزارش متون کهن فارسی
- نامه باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی، سری 10 جلدی، نشر سمت
- گامی در بیکران: گزارش بیست و یک غزل از حافظ، نشر سمت
- سراچه آوا و رنگ: خاقانی‌شناسی، نشر سمت
- بر آستان جانان: گزارش بیست غزل حافظ، نشر سمت
- دیرِ مغان: گزارش بیست غزل حافظ، نشر گویا
- چراغی در باد: گزارش بیست غزل حافظ، نشر گویا
- پند و پیوند: گزارش بیست غزل حافظ، نشر گویا
- شاهنامه فردوسی: ویرایش نو، سری سه جلدی، نشر ترنگ
- رباعیات خیام: ویرایش نو، نشر مرکز
- غزل های سعدی: ویرایش نو، نشر مرکز
- رخسار صبح: گزارش یک چامه از خاقانی شروانی، نشر مرکز
- گزارش دشواری های دیوان خاقانی شروانی، نشر مرکز
- دیوان خاقانی شروانی: ویرایش نو، دو جلدی، نشر مرکز
- گزیده ای از سروده های شیخ الرئیس قاجار، نشر مرکز
- دیوان میرزا محمدباقر حسینی، نشر مرکز
- بدائع الافکار فی صنایغ الاشعار، نویسنده: کمال‌الدین واعظ کاشفی سبزواری، نشر مرکز
- دفتر دانایی و داد: بازنوشت شاهنامه فردوسی، نشر معین
- ناله‌ای از نایِ نای (کاوشی در مثنوی و نی نامه آن)، نشر صدای معاصر
- سوزن عیسی: گزارش یک چامه از خاقانی شروانی، نشر آیدین
- پارسا و ترسا: گزارش یک داستان از منطق‌الطیر عطار، نشر آیدین
- خشم در چشم: گزارشی از داستان رستم و اسفندیار شاهنامه، نشر آیدین
- تندبادی از کنج: گزارشی از داستان رستم و سهراب شاهنامه، نشر آیدین
- در پیرامون رستم و اسفندیار، نشر جهاد دانشگاهی واحد تهران
مجموعه جستارها
- فسانه های فسون، نشر گویا
- در سایه آفتاب، نشر گویا
- شگرف و شگفت، نشر ترنگ
- مازهای راز، نشر مرکز
- از گونه‌ای دیگر، نشر مرکز
- آب و آئینه، نشر آیدین
- نارنجستان ناخودآگاهی، نشر صدای معاصر
- پرند و پلاس، نشر دیباچه
- از اخگر تا اختر، نشر در دانش بهمن
- در آسمانِ جان، نشر معین
چ) مجموعه گفتارها
- رزمنامه رهایی (سومین دوره شاهنامه‌شناسی)، نشر گویا
- در بند ترفند (مصاحبه با غلامرضا خاکی)، نشر گویا
- خردنامه خرمی (دومین دوره شاهنامه‌شناسی)، نشر گویا
- نهادنامه داد (نخستین دوره شاهنامه‌شناسی) نشر گویا
- شاهنامه‌پژوهی (چهارمین دوره شاهنامه‌شناسی)، نشر خانه اندیشمندان علوم انسانی
- آوایی از ژرفا (مصاحبه با محمدرضا ارشاد)، نشر معین
- از کاف تا نون (مصاحبه با آیدین فرنگی)، نشر عنوان
ح) سایر
- ترجمانی و ترزبانی (راجع به هنر ترجمه)، نشر گویا
- دمی بی‌خویشتن، با خویشتن (گذر و نگری بر نهان‌گرایی و راز آشنایی)، نشر معین
- دمی با جادوی زیر و بم (کندوکاوی در هنر، بویژه در هنر خنیا)، نشر مکتب یحیی
- کرمانشاه؛ شهر شگرف ماه، نشر دیباچه
- زیباشناسی سخن پارسی، سری سه جلدی: بیان – معنی – بدیع، نشر مرکز
- رویا، حماسه، اسطوره، نشر مرکز
- درِّ دریای دری (نگاهی به تاریخ شعر فارسی)، نشر مرکز
- مازندران و دیوان، نشر رسانش نوین
