سفرنامه قاجاری/

به مقصد حج/

دسته بندی محتوایی: مذهبی//

میرزا‌حسین‌خان مصباح‌السلطنه کارگزار وزارت خارجه ایران در هندوستان و امپراطوری عثمانی و از رجال فرهنگی صاحب تالیفات در دوره قاجاریه بوده است که در رمضان سال 1295ق با خانواده خود از تهران عازم سفر حج شده است. مسیر این سفر در سرزمینهای ایران، روس (آذربایجان، روسیه و اوکراین)، عثمانی، مصر و حجاز از راه زمین و دریا امتداد پیدا می‌کند.

نویسنده از راه شمال ایران عازم بندر انزلی می‌شود. از مسیر دریای خزر از بنادر و شهرهای ساحلی آستارا، بادکوبه، دربند، پتروفسکی، حاجی ترخان، سریتسین با کشتی، و از سریتسین، کورسک، کیف، ژیمریکا با راه‌آهن طی‌طریق کرده تا به آدس (اودسا) شهر بندری کشور اوکراین در کرانه دریای سیاه می رسد. از آنجا سوار کشتی شده و عازم اسلامبول می‌شود. بعد از توقف چند روزه در این شهر دوباره با کشتی از طریق دریای اژه و مدیترانه به سمت مصر و بندر اسکندریه حرکت می‌کند. در مصر ابتدا به وسیله راه‌آهن از اسکندریه به سوئز می‌رود، و سپس از طریق کانال سوئز با کشتی بخار به سمت دریای سرخ و بندر جده حرکت می‌کند.

این سفرنامه بیش از آن‌که به توصیف سفر حج و اماکن مقدس سرزمین حجاز بپردازد، مسیر سفر، و اتفاقات بین راه را توصیف می‌کند. یادداشتهای مصباح السلطنه از منظر مقایسه وضعیت عمران و آبادانی ایران با کشورهای همسایه و دیگر کشورهای مسیر در آن مقطع زمانی خاص اهمیت دارد. همچنین نویسنده به شهرها و آبادی‌های بین راه، چاپارخانه‌ها و کاروانسراها، پل‌ها، وضعیت بناها، مساجد، اسکله‌ها، کشتی‌ها، دیدنی‌های شهرهای بزرگ مانند تماشاخانه‌ و تئاتر، قیمت ما‌یحتاج، هزینه حمل و نقل‌، ارزش پول، ویژگی‌های اجتماعی مردمان مناطق طول سفر خود و … اشاره‌های مختصری می‌کند. در جایی اشاره جالبی به « مردم نانجیب »برخی شهرهای روسیه دارد. مردان و زنانی که به دور وی و خانواده‌اش حلقه زده و اصرار داشته‌اند که زنان همسفرش روبندهایشان را بردارند تا بتوانند آن‌ها را تماشا کنند. حتی از زنی سخن می‌گوید که قصد داشته برای این کار به ایشان پول بدهد.