کتاب سفرنامه جانوران
از پیشگفتار مترجم : بهترین نمونه مهاجرت بی مهره گان، در ملخها، پروانگان، سنجاقکهای تیره زنبوران وکرمها دیده می شود که در گفتارهایی از این کتاب درباره آنها بتفضيل بحث و گفتگو شده است.
نمونه بارز مهاجرت مهره داران را در رده ماهیان می توان سراغ گرفت. در ماهیان، بر اثر رشد و نمو یاخته های جنسی و نیز تغذیه و دیگر علتها، تغییراتی پدیدار می گردد که در نتیجه، ارتباط مساعد آنها را با محیط خارج تغییر می دهد. بنابراین، ماهی برای رسیدن به موقعیت مناسب خود، ناگزیر است به هر سویی حرکت کند. حال اگر این حرکت در مسافت زیاد و پی در پی و در فاصله های زمانی معین صورت گیرد آن را مهاجرت می نامند که در بعضی موارد در همان محیط زیست ماهی صورت می گیرد؛ مثلا، منحصرا در دریا یا رودخانه. این مهاجرت از محیط آب شور دریاها به سوی آب شیرین رودخانه هاست یا بعكس. بنابراین ماهیان از این نظر به دو دسته تقسیم می شوند: دریا گراها، مانند مارماهیان که برای تخمریزی از رودخانه ها به سوی دریا می روند؛ و سرچشمه گراها، یعنی ماهیانی که برای تخمریزی از دریا به سوی رودخانه ها و سرچشمه های آنها روانه می شوند. مانند آزاد ماهیان، برخی از شگ ماهیان، و تاس ماهیان. در این کتاب چگونگی مهاجرت ماهیان در گفتارهای جالبی بتفصیل بیان شده است. انگیزه نوع دیگری از مهاجرت ۔ ماهیان پایین آمدن دما در زمستان است که موجب می شود این جانوران از نقاط کم عمق دریا به اعماق آن نقل مکان کند.اغلب اوقات مهاجرت ماهیان به هنگامی آغاز می شود که نمو غده های جنسی آنها از پیشرفت باز می ماند و در این هنگام به علت شدّت ترشح هورمونهای جنسی در خون، مهاجرت برایشان الزامی است. همچنین، طول مدت مهاجرت با مقدار ذخیره چربی و مواد پروتئینی بدن ماهی نسبت مستقیم دارد. معمولا ماهیها هنگام مهاجرت از خوراک می افتد و گاهی چنان لاغر و ناتوان می شوند که پس از تخم ریزی جان می سپارند.
پستانداران چنان به مهاجرت نمی پردازند. گونه های مهاجر غالباً درشت جثه اند و در موقعیت جغرافیایی گسترده و محیطهای پهناوری مانند چمنزارها، ساوان ها، اقیانوسها زندگی می کند که به آنها امکان می دهد در دسته های بزرگ به مهاجرت‌های دور و دراز بپردازند. از این دسته گوزنهای قطبی و گاوهای کوهاندار وحشی آمریکای شمالی بسیاری از کلها در بوته زارهای آفریقا و نهنگها و فکها در اقیانوسها. در بین پستانداران ریز جثه، سوای شب پرگان(خفاشان) مهاجرت واقعی صورت گیرد. در شب پرگان پدیده زمستانخوابی و گوشه گیری و زندگی در غارها و کُنامها بسیار دیده می شود.
مهاجرت پرندگان بدون مانع امکان پذیر است. زیرا پرواز موجب می شود که از فراز موانع خاکی بگذرند. بنابراین، مهاجرت در آنها پیشرفته است. پرندگان مهاجر در همه اقلیم‌ها، از استوا گرفته تا نواحی قطبی وجود دارند. یگانه محیطهایی که زندگی انفرادی و گوشه گیری لازمه آنهاست. جنگلهای انبوه و پر سایه نواحی گرمسیری اند. زیرا در این جنگل ها دوره تناوب اقلیمی به چشم نمی خورد. در پای ارتفاعات نیز برخی گونه های غیر سیار وجود دارند. خواه منابع خوراکشان در دوره سال ثابت و تامین باشد (مانند چرخ ریسکان).
روی هم رفته بیش از دو سوم جانوران هوا نورد در سرزمین های پهناور مانند قاره های اوراسیا (اروپا- آسیا) و آمریکای شمالی از گونه های پرندگان مهاجرت که بیش از نیمی از زندگی خود را در نقل و انتقال به سر می آورند. پرندگانی که در مناطق دارای زمستان سخت تولید مثل می کند. در پاییز به سوی مناطق جنوب، که شرایط اقلیمی بهتری دارند و سال بعد دوره جفتگیری می توانند از آنجا برگردند مهاجرت می کنند. ولی همیشه سرما محرک مهاجرت ها نیست. برخی گونه های نواحی گرمسیری در همان منطقه محدود خود از جایی به جای دیگر می روند. در این مورد محرک مهاجرت های پی در پی به احتمال زیاد وجود فصلهای کوتاه است. این پرندگان در زمستان به کرانه های دارای اقلیم ملایم‌تر مهاجرت می کنند. ولی غالباً پرندگان مسافات شایان توجهی را در امتداد طول یا عرض جغرافیایی می پیمایند. چشمگیرترین نمونه های مهاجرت با شعاع زیاد و عبور از استو، مهاجرت پرستوی قطبی است که از عرض جغرافیایی ۸۲ درجه شمالی درنواحی آمریکای شمالی آغاز می شود. این پرندگان در دوره مهاجرت تا ۷۴ درجه عرض جنوبی پایین می آیند و بدین سان ۱۸۰۰۰ کیلومتر راه را از قطبی به قطب دیگر می پیمایند.
پرندگان هر ناحیه را به اعتبار مهاجرت و نوع ان، می توان به این دسته ها تقسیم کرد: گوشه گیران که در تمام سال مهاجرت نمی کنند؛ مسافران تابستانی که در ناحیه ای اشتباه می سازند ولی زمستان را در نواحی دیگر به سر می آورند؛ مسافرانی زمستانی، که در ناحیه معینی آشیانه می کنند و زمستان را از این جهت در آن می گذراند که بتوانند در بهاره به زادگاه خود برگردند؛ پرندگان رهگذر، که در بیشتر ایام زمستان نقل و انتقالهای منظمی انجام می دهند. بدون اینکه از سرزمین مانوس خود دور شوند.
در این کتاب درباره مهاجرت پستانداران و پرندگان از بسیاری جهات گفتگو شده و گفتارهای بسیار جالبی به آن اختصاص یافته است.
در “فرجام” که به وسیله و.ا.فلینت (لیسانسیه علوم زیستی) تنظیم یافته، مطالب کتاب استادانه مرور و پر نکته های جالب آن تاکید گردیده و احیاناً نکات بسیار سودمندی افزوده شده است.
ناگفته نماند که در گفتارهای این کتاب از پدیده مهاجرت و نقل و انتقال جانوران از دیدگاه‌های علمی ویژه نیز گفتگو شده است.
کتاب شامل سرگذشت مهاجرت ها و راه پیمایی ها، جهت یابی، رفتار و بوم شناسی جانوران در هوا و آب و خشکی است. نویسنده نتیجه گیری می کند که اینک دانش به گونه شگفت آوری در کشف راز حیرت آور جهت یابی و مهاجرت جانوران پیش رفته و به اسرار روش های انتقالی خبر و راهیابی، از جمله معنای رقص زنبوران و نقش سونارها( موجگیری های زیر آبی) و رادار ها قطب نمادهای خورشیدی و زمان سنجهای درونی و قطب بندی هایی بوده است.
با وجود این باز هم طبیعت رازهایی در نهان دارد که انگیزه کنجکاوی است. مثلاً هیچ کس نمی داند.
چرا صدها هزار و بلکه میلیون ها سنجاب، موش صحرایی، لمینگ (موش اسکاندیناوی) ناگهان زیستگاه خود را ترک کرده به خط مستقیم، از شهرها، کوه ها، رودخانه ها می گذرد و در برخی موارد حتی از افکندن خود به آب پروایی ندارد.
در بسیاری از موارد، هنوز معلوم نیست که راهنمای جانوران در راهیابی چیست؟ میدان مغناطیسی زمین است یا نیروهای کوریولیس یا نیروهای گرانشی (نقل زمین) یا حافظه موروثی؟ پرسش های دیگری نیز در این زمینه مطرح اند که دانشمندان را سخت به خود مشغول داشته است.
نویسنده کتاب را به شیوه بسیار جالب و خواندنی تنظیم و برای بیان مطالب، زبانی شیرین و بیانی رنگین اختیار کرده است. به طوری که در عین حفظ دقّت علمی، ارزش ادبی و هنری نیز به اثر خود ارزانی داشته است. وی در هر مطلبی سوابق پژوهش ها و آرای علمی را از نخستین مراحل گزارش نموده و بدین سان تاریخچه تکامل نظریات را بازگو کرده است.
