مطالعه بانوان سفرنامه نویس در خیبرپَختون خوا
خانم دکتر بسمینه سراج ، سرپرستِ گروه اردو در «دانشگاه بانوانِ شهید بی‌نظیر بُتّو» در شهر پیشاور پاکستان است. وی در ایالتِ خیبرپَختون خوا در شمال پاکستان سکونت دارد. ازین رو به تازگی کتابی به زبان اردو درباره بانوان سفرنامه نویسِ این ایالت نوشته است با عنوانِ: «خیبر پَختون خوا میں خواتین سفرنامہ نگار ایک مطالعہ»- ڈاکٹر بسمینہ سراج، اعراف پرنٹرز، پشاور، پاکستان، 2020. (عنوان کتاب به فارسی= مطالعه بانوان سفرنامه نویس در خیبرپَختون خوا)
نویسنده کتاب را به چند استادش تقدیم کرده است که یکی از آنها مرحوم دکتر ظهور احمد اعوان (1942-2011) که از سفرنامه پژوهان برجسته پاکستان است. [*]خانم دکتر بسمینه سراج در این کتاب، پس از پیشگفتار درباره انگیزه نگارش این کتاب، در مقدمه درباره سفر و سفرنامه نویسی توضیح داده است. سپس 12 بانویِ سفرنامه نویس ایالتش را مورد مطالعه قرار داده است و در پایان نتیجه گیری نموده است. به نوشته خانم دکتر بسمینه نخستین سفرنامه چاپ شده به زبان اردو در خیبرپختونخوا «لنکن کے وطن میں» (= در کشورِ لینکن) از شریف فاروق است.
سفرنامه هایی که دکتر بسمینه در کتاب مورد مطالعه قرار داده است به ترتیب سال چاپ عبارتند از:
1- «گِرد سفر»، سفرنامه نویس: قدسیه قدسی، سال چاپ: 1993.
2- «الخلیل و الانجیل»، سفرنامه نویس: قدسیه قدسی، سال چاپ: 1998.
3- «خوشبوؤں کے دیس میں محبتوں کا سفر»، (= سفر محبت در سرزمین عطرها) سفرنامه نویس: مسرّت جهان خَتَک، سال چاپ: 1998.
4- «دل اور آنکھیں چین میں»، (= دل و چشم در چین) سفرنامه نویس: سلمی شاهین، سال چاپ: 2003۔
5- «غالب کا پتا ملتا ہے»، (= نشانی مرزاغالبِ شاعر یافت می‌شود) سفرنامه نویس: صبا جاوید، سال چاپ: 2003.
6- «لینڈڈ امیگرنٹ»، (=مهاجر دارای برگه اقامت دائم) سفرنامه‌ نویس: آفتاب اقبال بانو، سال چاپ: 2012.
7- «خمینی کے دیس میں»، (= در سرزمین خمینی) سفرنامه نویس: بشری فرّخ، سال چاپ: 2013.
8- «سرزمین سپین»، (= سرزمین اسپانیا) سفرنامه نویس: آفتاب اقبال بانو، سال چاپ: 2014.
9- «امریکہ کتنا دور کتنا پاس» (= آمریکا چقدر دور چقدر نزدیک)، سفرنامه نویس: رفعت علی ناصر، سال چاپ: 2014.
10- «دوستی کا سفر» (= سفر دوستی)، سفرنامه نویس: عطیه پروین، سال چاپ: 2017.
11- «بوستان ایران»، سفرنامه نویس: مشرّف مبشّر، سال چاپ: 2018.
12- «سرزمین اخضری»، سفرنامه نویس: قدسیه قدسی، چاپ نشده است.

* قدسیه قدسی دو سفرنامه اش چاپ شده است: «گرد سفر» درباره سفرهایش به ایران، عراق، سوریه، اردن، ترکی و هندوستان است.«الخلیل و الانجیل» سفرنامه حجِ وی است. یک سفرنامه دیگر وی درباره مالزی است که با عنوان «سرزمین اخضری» مسوده اش آماده بود که به دلیل گم شدن، نویسنده ناچار به نوشتن دوباره شده است.
* دکتر سلمی شاهین، دکترای زبان پشتو و مدیر «آکادمی پشتو» است. وی در 2 اوت 2002 در راستای برنامه تبادل آموزشی فرهنگی با کشور چین همراه هیئتی از «اهل قلم پاکستان» ، مدیر آکادمی ادبیات پاکستان و چند نفر دیگر به چین رفتند.
* دکتر صبا جاوید- دکترای زبان اردو- نخستین زنی از ایالت خیبرپَختون خوا که به هندوستان سفر کرده بود.
* آفتاب اقبال بانو- مدیر رادیو پاکستان ایستگاه راول‌پندی و مدیر آکادمی صدا و سیمای پاکستان بود. وی برای مهاجرت به کانادا رفته بود و یک سفرنامه (مهاجر دارای برگه اقامت دائم) در این باره نوشت. سفرنامه دیگر وی درباره اسپانیا است که همراه 18 نفر از «گروهِ انجمن تمدنِ آسیا»به مدتِ 15 روز دوره مطالعاتی داشتند.
* بشری فرّخ– هنرپیشه و از مجریان رادیو و تلویزیون پاکستان. برای شرکت در همایشی به ایران همراه گروهی به ایران سفر کرده بود.
* رفعت نسیم- داستان نویس و روزنامه نویس پاکستانی. این سفرنامه 3 جایزه دریافت نموده است: «قلم کاروان» (در اسلام آباد)؛ «خوشحال ادبی جرگه» (اَکورا خَتَک)؛ «All American Collision Center» در نیویورک. وی همراه شوهرش به آمریکا سفر نمود چون به دعوتِ «حلقه ارباب ذوق» در نیویورک مراسم رونماییِ کتابِ همسرش برگزار می شد.
* عطیه پروین- داستان‌ نویس پاکستانی است. وی همراه بشری فرّخ و 5 نفر به دعوت ایران به ایران سفر کرده بود.
* مشرّف جبین- داستان نویس و رُمان نویس پاکستانی، سرپرست «دانشکده فرنتیر برای بانوان» در پیشاور. در سال 2016 از طرف ایران «کاروان حوا» به ایران دعوت شدند.

پی نوشت:
[*] شادروان دکتر ظهور احمد اعوان استاد گروه اردو «دانشگاه پیشاور» بود که در سال 2006 از همین دانشگاه به راهنمایی ایشان پایان‌نامه ای دفاع شد درباره سفرنامه نویسی در ایالت سرحد (نام پیشینِ ایالتِ خیبرپَختون خوا). دکتر ظهور احمد اعوان 9 سفرنامه به زبان اردو چاپ شده کرده است: «آمریکہ نامہ» ؛ «دی امریکن ڈائری»؛ «دیکھ کبیر ارویا»؛ «گنگا جمنا کے دیس میں»:؛ «گم شدہ سفرنامہ»؛ «مشرق کا جنیوا»(سفر ایران، سال چاپ:)؛ «چہار سفرنامہ»؛ «سفر تمام»؛ « ابن بطوطہ کے خطوط» ؛ و یک سفرنامه به انگلیسی: «بون جور» . درباره سفرنامه های وی دو پایان نامه در گروه اردو «دانشگاه پیشاور» نوشته شده است:
– «ڈاکٹر ظہور احمد اعوان کے سفر نامے کا تحقیقی و تنقیدی جائزہ»، نام دانشجو: عظمی سحر، مقطع: کارشناسی ارشد، سال دفاع: 2000.
– «ڈاکٹر ظہور احمد اعوان کی سفر نامہ نگاری کا تحقیقی و تنقیدی جائزہ»، نام دانشجو: طاهره دار، مقطع: پیش دکتری، سال دفاع: 2008.

مقاله از: دکتر سمیع الله، استادیار گروه فارسی، دانشگاه جی.سی فیصل‌آباد، شهر فیصل‌آباد، پاکستان.