مطالعهٔ تطبیقی قالی ایرانی در سفرنامهٔ سیاحان خارجی دوران صفوی و قاجار با رویکرد شرق‌شناسی
علیرضا مرادی، سحر دیانتی
چکیده:
سفرنامه‌‌ها، روایتِ سیاحان از ویژگی‌های گوناگونِ سرزمین‌های میزبان است. توصیف جوامع مقصد عموماً از زاویه دیدِ سیاح و با تکیه بر پس زمینه‌ها، پیشینه‌ها و برخی کلیشه‌های ذهنی صورت می‌گیرد. توجه به قالی ایرانی در سفرنامه‌های سیاحان غربی، همواره با نوعی قضاوت در باره کاربردها و کیفیتِ آن همراه بوده است. تاکنون بررسی معینی درباره این که ریشه چنین داوری‌هایی چیست و چنین توصیف‌هایی چگونه باید فهمیده شوند، صورت نگرفته است. مسئله اصلی بررسی حاضر، شناختِ این دیدگاه‌ها در مواجهه با قالی ایرانی طی دوران صفویه و قاجار است. هدف این مقاله علاوه بر فهمِ دیدگاه‌های حاکم بر سفرنامه‌ها در دو دوره صفویه و قاجاریه پیرامون قالی ایرانی، تبیین منطق و نگرشِ حاکم بر آنهاست. پژوهشِ حاضر با روش توصیفی-تطبیقی و رویکرد شرق‌شناسی ادوارد سعید، انجام و برای تحلیل داده‌ها از روش کلایزی استفاده شده است. نتایجِ بررسی نشان داد که توصیفِ قالی ایرانی در سفرنامه‌های دوره صفویه آمیخته با «حفظ منافع گیرنده»، «حقارت شرق»، «جدا کردن راه خود از شرق» و «معادل‌سازی» همراه بوده است. توصیف قالی ایران در سفرنامه‌های دوره قاجار علاوه بر مولفه‌‌های ذکر شده با «برتری مغرب»، «کلیشه‌سازی»، و «حقایق فرضی» آمیخته است. بر اساس نتایج این تحقیق، تعامل کمِ سیاح با عامه مردم، دلیلِ عدم وجود مؤلفه «برتری مغرب» در سفرنامه‌های دوره صفویه است همچنین، برتر دانستن قالی‌های صفویه در دوره قاجار از دیدگاه سیاحِ عصر قاجار، و در نتیجه برساخت نوعی معینی تاریخ، به ترتیب منجر به شکل‌گیری مولفه‌های «حقایق فرضی» و «کلیشه‌سازی» شده است.
واژه‌های کلیدی: شرق‌شناسی، سفرنامه، قالی ایرانی، کلایزی، صفویه، قاجاریه
www.kimiahonar.ir
فصلنامه علمی پژوهشی کیمیای هنر. جلد 10. شماره 28
http://kimiahonar.ir/browse.php?mag_id=39&slc_lang=fa&sid=1

به پیشنهاد خانم لیلا عبدی خجسته