کتاب «ماه عسل ایرانی» اثری از ولهلم لیتن به ترجمه پرویز رجبی می باشد.

سیاحان فرنگی شرح خاطرات مسافرت خود را به ایران نوشته‌اند. اما علاوه بر سیاحان یکی از بهترین منابع پژوهش در تاریخ دو سده اخیر خاطرات دولت مردان خارجی است. آن دولت مردان خارجی به عنوان سفیر، کنسول و غیره در این دیار به مأموریت آمدند. در این میان مورد دوم به مراتب ارزنده‌تر از اولی می‌تواند باشد. چرا که این قسم آثار شرح خاطرات کسانی است که نه به عنوان مسافر و نه به صورت گذرا به ایران آمدند. آنها به عنوان ساکنان چندین و چند ساله در میان مردم این دیار زندگی کردند. از این سبب، اغلب با شناخت بهتری از زندگی ایرانیان دست به قلم برده‌اند. از سوی دیگر خاطرات چنین اشخاصی تابع فراز و فرودهای سیاسی و اجتماعی است که از منظر آنها در خور روایت بوده است.

در سالهای دور و نزدیک آثار گوناگونی با چنین ویژگی‌هایی ترجمه و منتشر کردند. از میان این آثار کتاب «ماه عسل ایرانی» اثر ویلهلم لیتن یکی از شاخص‌ترین نمونه‌هاست.

درباره نویسنده

ویلهلم لیتن، کارمند بلند پایه‌ سفارت آلمان در ایران بود. او در زمان خدمت هنوز همسری اختیار نکرده بود. ویلهلم قصد ازدواج با دختری آلمانی داشت که به دلیل شرایط خانوادگی قصد دارد در آلمان زندگی کند. برای همین از سفیر آلمان درخواست مرخصی می‌کند. اما سفیر آلمان که برای او ماموریتی در نظر دارد، ویلهلم لیتن را از رفتن باز می دارد. سفیر خانواده دختر را مجاب می‌کند که فرزندشان را برای ازدواج راهی ایران کنند. این ازدواج در سپتامبر ۱۹۱۳، در تهران سرمی‌گیرد. زوج جوان خیال ماه عسل دارند که سفیر آلمان با مأموریت تأسیس کنسولگری آلمان در تبریز و تصدی مسئولیت این کنسولگری لیتن راهی آذربایجان می‌کند.

این آغاز کتابی پر ماجراست که با ترجمه پرویز رجبی و به همت نشر ماهی منتشر شده است. کتاب «ماه عسل ایرانی» اثری ممتاز در میان نمونه‌های مشابه و البته کتابی جذاب و ارزشمند است. یه دلیل شیوه خاطره‌‌نگاری ویلهلم لیتن است. ویلهلم زبانی روایی و کم و بیش داستان گویانه را برای بیان رخدادهایی مستند به کار می برد. اما گذشته از این ویژگی در خور اعتنا، این محتوای کتاب است که آن را به یکی از ارزنده‌ترین منابع پژوهشی برای تاریخ نگاران و علاقمندان تاریخ در شناخت سالهای بعد از استبداد صغیر و فتح تهران توسط مشروطه خواهان بدل کرده است. به این ترتیب از یک سو شیوه خاطره‌نگاری نویسنده و از سوی دیگر مقطع زمانی که این خاطرات در حال وقوع است، کتاب را به اثری ارزنده بدل کرده است.

این روایت از سال 1914 آغاز می‌شود که یکی از مهم‌ترین سالها در تاریخ قرن بیستم محسوب می‌شود. زمانی که تغییر و تحولات تاریخی و معادلات سیاسی، اروپا را به سمت نخستین جنگ جهانی سوق می‌دهد. تبعات این تغییر و تحولات در مناسبات میان کنسولگری‌‌های فرانسه، انگلستان و روسیه را می توان دید. به خصوص آلمان که راوی خاطرات مسئولیت آن را در تبریز برعهده دارد می‌توان مشاهده کرد.

حتی نخستین جرقه‌های اهمیت یافتن آمریکا به عنوان کشوری که در طول قرن بیستم به تدریج قدرت یافته خود را به سطح ابر قدرتی جهانی نزدیک می‌کند، مشاهده کرد. کشوری که به دلیل دور بودن از اروپا در روزگاری که کشورهای اروپایی با جنگ خود را ضعیف می‌کنند، نقش پررنگی پیدا می‌کند. پس عجیب نیست که برخی کنسولگری‌های دول اروپایی که کارمندانشان پیش از جنگ با هم مراوده دارند، با یکدیگر قرار می‌گذارند در صورت بروز جنگ از طریق کنسولگری آمریکا با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.

فاکتور مهم دیگری که در کنار زمان این رخدادها، به خاطرات ویلهلم ویتن اهمیت می‌بخشد، جغرافیایی است که راوی در آن حضور دارد. با اینکه وقایع کتاب در شهری که صدها کیلومتر دورتر از پایتخت قرار دارد اتفاق می‌افتند، چیزی از اهمیت ماجرا کم نمی‌کند.

شهر تبریز

شهر تبریز در دوران قاجاریه بعد از تهران به لحاظ سیاسی مهمترین شهر ایران محسوب می‌شد. آذربایجان منطقه‌ای بود که اغلب پادشاهان قاجاری در ایام ولیعهدی، در آنجا مشق حکومت‌داری می‌کردند. گذشته از این پیشینه خاص، این شهر نقش مهمی در شکل گیری وقایع انقلاب مشروطه بازی کرده بود. از همین روست که مهمترین تاریخ نویس انقلاب مشروطه (سید احمد کسروی) برای کامل کردن اثر ماندگار خود «تاریخ مشروطه»، کتاب «تاریخ هجده‌ ساله آذربایجان» را نوشته است. سرزمینی که ستارخان و باقرخان و شیخ محمد خیابانی از آن برخاسته‌‌‌اند، چهره‌هایی که هر یک به نوعی نقشی پررنگ در مشروطیت داشته‌اند.

از این که بگذریم در این ایام شهر تبریز جولانگاه یکی از دشمنان دیرینه ایرانیان، یعنی روسها بوده است. روسها تمام و کمال از محمد علی شاه در رویارویی و سرکوب مشروطه خواهان حمایت کردند. با این حال سرانجام کار به شکست پادشاه مستبد قاجاری و پناهنده شدن او به سفارتخانه روس‌ها انجامید. روسها همچنین به واسطه سابقه اهانت و به توپ بستن حرم امام هشتم شیعیان، همواره چهره‌ای منفور در تاریخ معاصر ایران دارند.

بر این مجموعه بیفزایید جدا کردن بخشهای شمالی ایران، در جنگی نابرابر که با وجود شجاعت‌های عباس میرزا از این سرزمین جدا شد. در ایامی که مردم ایران با بیرون انداختن محمدعلی شاه و بر تخت نشاندن پسر کوچکش احمد شاه غرق در شادمانی بودند، روسها تبریز را اشغال کردند. روس ها شرایطی را به وجود آورده‌اند که حتی مردم جرات شادمانی نداشتند.

در این روزهای بحرانی، آذربایجان عملا در دست روس‌ها بود. اما دولت آلمان نیز نمی خواست رقیب سنتی خود را در چنین میدانی یکه تاز بگذارد. بنابراین با آذین بستن کنسولگری آلمان گامی برای شکستن اقتدار روسها بر می‌دارد. این حرکت کنسولگری آلمان باعث می‌شود که دیگر کنسولگری‌ها نیز از آنها تبعیت کنند. در نهایت تجار و مردم عادی نیز جرأت ابراز شادمانی پیدا کنند.

خواننده کتاب «ماه عسل ایرانی» به روشنی می‌بیند که چطور روسها چشم طمع به این بخش از خاک ایران دوخته‌اند. تبریز در واقع شهری اشغال شده و بحران زده است که آشفتگی زندگی ساکنان آن را در بر گرفته است. روس‌ها به طور رسمی اعلام کردند که از شهر تبریز خارج شدند و به مرزهای رسمی خود بازگشته‌اند اما این دروغی بیش نیست. روسها به ظاهر با خارج کردن  بخشی از نیروهای خود می‌خواهند اذهان مردم را گمراه کنند. اما مخفیانه نیروهای جدیدی را جایگزین نیروهایی که خارج کردند می‌کنند تا کماکان اقتدار خود را بر آذربایجان حفظ کنند.

در چنین شرایطی است که جنگ جهانی نیز در اروپا آغاز می‌شود؛ ابتدا عثمانی و سپس آلمان علیه روسیه اعلان جنگ می‌کنند. این اتفاق مهم نوید روزهایی سخت را به کنسول‌گری تازه تاسیس آلمانی و کاردار آن آلمانی که احساسات وطن پرستانه‌شان بر انگیخته است می‌خواهند برای شرکت در جنگ به کشور خود بازگردند. اما در تبریز عملا به اسارت سربازان کشور متخاصم درآمده‌‌اند. چنین شرایتی باعث می‌شود به طور مخفیانه در آذربایجان با آموزش سوارکاری و دیگر موارد لازم برای گریختن از تبریز و رفتن به سمت کشور خود حاضر شوند.

ویلهلم لیتن خاطرات این روزهای پر آشوب به طور مرتب نوشته است. او با پرداختی روایی، پرداختی دراماتیزه  از رخدادهای این ایام پر ماجرا به خواننده این کتاب ارائه می‌کند. بنابراین فارغ از محتوای مستند تاریخی، کتاب «ماه عسل ایرانی» از چنان کششی برخوردار است که مخاطب را تا انتها با خود همراه می‌کند.

در این رهگذر نویسنده تصویری ملموس از ایران استبداد زده‌ ارائه می‌کند. اگر چه با شجاعت مردان و زنان بر استبداد غلبه یافتند اما حالا گرفتار دولت‌های بیگانه شدند. که یا همانند روسها چشم طمع به این سرزمین دوختند و یا همانند آلمانها، انگلیس‌ها و دیگر کشورها سرزمینی بی‌طرف را میدان رقابت‌های سیاسی خود قرار دادند. و به این سو و آن سو می‌کشند. و از دیگر سو چنان که در جنگ جهانی دوم بی‌طرفی ایران را ندیده گرفتند و ایران را اشغال کردند، در این دوران نیز با عدم توجه به اعلام بی‌طرفی ایران در مرزهای کشورها جولان می‌دهند.

آن گونه که از لابه‌لای سطور کتاب «ماه عسل ایرانی»  می‌توان دریافت، آلمانیان در قیاس با دیگر بیگانگان حاضر در ایران رابطه‌ای صادقانه و اخلاقی‌تر با ایرانیان داشته‌اند. احساسی که بارقه‌های آن را در نگاه طرف مقابل هم می‌توان دید. شاید انگیزه چنین مسئله‌ای در این بوده که آنها هیچ گاه منافعی استعماری همچون روس‌ها و انگلیسی‌ها در ایران نداشته‌اند. چه بسا به واسطه دشمنی دیرینه با رقبای اروپایی خود سمت مردم ایران را گرفته‌اند.

بخشهای پایانی کتاب «ماه عسل ایرانی» شرح سفر ویلهلم لیتن به بغداد و اقامت در این شهر و در عین حال سیر سفرهای دیگری است. در مجموع از چند و چون زندگی مردم ایران و شرق عراق در آن روزگار حکایت دارد. همچنین در عین حال از تغییر و تحول‌هایی حکایت دارد که نخستین جرقه‌های شکل‌گیری خاورمیانه در دوران بعد از جنگ است. کتاب حاضر اما تنها بخشهایی از خاطرات ویلهلم ویتن را دربر می‌گیرد. عمده آن خاطرات در ایران و بخشی از آن در بغداد می‌گذرد و مربوط به سالهای 1914 و 1915 است.

درباره مترجم

پرویز رجبی کتاب را با پس گفتاری کوتاه درباره سرگذشت ویلهلم ویتن در سالهای پس از 1915 به پایان می‌برد. باید اشاره کرد که مترجم در سالهای پیش از انقلاب، بخشهایی از این ترجمه را در مجله تماشا به چاپ سپرده بود. دکتر کیانوش کیانی سهم ویژه‌ای در جمع آوری و بهبود اوراق این ترجمه قدیمی داشت. همچنین ویراستاران نشر ماهی همچون همیشه با دقت و شایستگی آن را ویراسته و اثری با نثری هموار و دلپذیر برای خواننده فارسی زبان ارائه کرده‌اند.

انتشارت ماهی